شبكه ي راه ها در بافت هاي فرسوده ي شهري


بي شك يكي از مهم ترين دشواري هاي بافت هاي فرسوده ي شهري ، نارسايي شبكه ي راه ها و دسترسي ها است . گذرهاي كم عرض ، پر پيچ و خم ، غير هندسي و ناهماهنگ با نيازهاي ترابري كاربري هاي مجاور ، افزون بر اين كه آمد و شد و دسترسي ها را براي اهالي اين نواحي دشوار مي كند ، تأمين خدمات و تأسيسات شهري مانند آتش نشاني ، آب رساني ، گاز رساني و مانند آن ها را نيز با دشواري رو به رو مي كند . از اين رو در زمان پيش آمدن بحران، مانند شرايط پس از وقوع زلزله نيز اين بافت ها به شدت آسيب پذير هستند و اميد به كمك رساني به هنگام به اين نواحي اندك است .
به تازگي موضوع بازسازي يا به سازي بافت هاي فرسوده ي شهر تهران در دستور كار قرار گرفته است . كاري بس دشوار كه نيازمند منابع چشمگير مالي و اجرايي است . گذشته از مسائل مديريتي و دشواري هاي اجرايي اين طرح ، پرسش اين است كه ترميم يا بازسازي شبكه ي راه هاي اين بافت ها بايد به چه سمت و سويي هدايت شود و اصولاً راهبردها و راهكارهاي به سازي اين گونه شبكه ها چيست ؟ در اين جا كوشش شده با شناسايي زمينه هاي شكل گيري اين بافت ها ، به راهبردهاي طراحي دوباره ي آن ها پرداخته شود.
گونه هاي بافت هاي فرسوده
از نظر زمينه ي شكل گيري ، گونه هاي بافت فرسوده كه در تبيين راهبردهاي اصلاحي متمايز هستند ، از اين قرارند:
1- بافت فرسوده ي قديمي
اين بافت ها معمولاً در هسته هاي قديمي شهرها به چشم مي خورد كه بيشتر در برگيرنده ي بازار يا بازارچه و محله هاي مسكوني است . در گذشته شبكه ي راه ها در بازار به نحو مطلوبي آمد و شد مردمي را كه براي داد و ستد ، خريد و فروش و حتي تماشا مي آمدند آسان مي كرده است . محله هاي مسكوني در پيرامون بازار قرار گرفته بودند كه به وسيله ي شبكه ي راه هاي اصلي ارتباط بين بازار و اين محله ها برقرار مي شده است . انشعاب هاي بعدي مربوط به راه هاي بين محله يي است كه نقش عبوري دارند و در داخل بافت محله يي به شبكه ي راه هاي جزيي تر و كوچك تري منتهي مي شوند . بنابراين راه هاي ارتباطي در نواحي مسكوني به صورت سلسله مراتبي از خانه شروع شده ، به فضاي مشترك چند خانه رسيده و سپس از طريق شبكه ي راه هاي محله و راه هاي اصلي به بازار مي رسند . بافت هاي قديمي در طول سال ها و قرن هاي گذشته و در شرايط اجتماعي ، اقتصادي ، اقليمي ، دفاعي و فناوري هاي حمل و نقل گوناگوني شكل گرفته اند . برخي از اين بافت ها از ارزش هاي تاريخي برخوردارند و حفظ آن ها به لحاظ هويت شهري يا ملي ضروري است و برخي ديگر از اين ارزش ها بي بهره اند . به هر حال امروزه نقش و عملكرد اين راه ها دگرگون شده است و بايد هماهنگ با اوضاع جديد سامان دهي شوند .
در گذشته شبكه ي راه هاي بافت هاي مسكوني عموماً ويژگي دسترسي داشته است و حتي به خاطر ملاحظات دفاعي و امنيتي نقش عبوري آن ها را كاهش مي دادند . امروزه نيز در شهرهاي پيشرفته ي دنيا موضوع آرام سازي ترافيك درون نواحي مسكوني به شدت دنبال مي شود . با اين وجود ، ممكن است بافت فرسوده در موقعيتي از كاربري هاي شهري قرار گرفته باشد كه در آن نياز به آمد و شد بيشتر وجود دارد در اين صورت عبور راه از ميان بافت فرسوده و يا تعريض راه هاي آن ضروري به نظر مي رسد.
از آن جايي كه شبكه ي راه هاي قديمي عمدتاً پاسخگوي آمد و شد پياده و چهارپايان بوده اند پهنا و بلنداي گذرها نيز هماهنگ با مقتضيات ترافيك آن زمان شكل گرفته است . در حالي كه امروزه دسترسي سواره وجه غالب ترافيك است و بيشتر مردم چنين الگويي را پذيرفته اند . براي آن كه شبكه ي راه هاي قديمي بتواند پاسخگوي ترافيك خودروها باشد قطعاً نياز به اصلاحات اساسي وجود دارد . امروزه ترافيك خودرو نه تنها به خاطر تغيير ويژگي هاي فن آوري وسايل نقليه ، به سبب رشد كمي مالكيت خودرو دگرگون شده است . افزون بر آن نيازهاي ترافيك ساكن يا پارك وسايل نقليه نيز در بافت فرسوده برآورده نمي شود .

2- بافت فرسوده ي معاصر
اين گونه بافت ها بيشتر در حاشيه ي شهرها و در عرصه ي تاخت و تاز بساز و بفروشان شكل گرفته اند و ساخت و ساز غيراصولي در اين مناطق بدون مطالعات شهرسازي و ترافيكي صورت گرفته است . مهم ترين مؤلفه هاي شهري اين نواحي ، تراكم جمعيتي بسيار زياد و نارسايي شبكه ي راه هاي دسترسي است . الگوي توسعه ي شبكه ي اين بافت ها معمولاً مبتني بر گذرهاي شطرنجي كم عرض و تفكيك خرد زمين ها است . با گسترش شهرها اين نواحي درون مناطق شهري قرار مي گيرند و دشواري هاي ترافيك آن ها نواحي پيراموني را نيز متأثر مي كند . نمونه هاي زيادي از اين گونه بافت ها در مناطق 14 ، 15 ، 16 و 17 شهرداري تهران يافت مي شود . به طور كلي اين بافت ها از ارزش هاي تاريخي يا شهرسازي بي بهره اند .
3- بافت فرسوده ي روستايي
در روند گسترش شهرها ، روستاهاي حاشيه يي رفته رفته درون محدوده ي شهر قرار گرفته و بلعيده مي شوند ولي هضم آن ها چندان ساده و راحت نيست . گر چه ممكن است براي اين روستاها طرح هادي و يا تفصيلي الحاقي وجود داشته باشد ولي اين طرح ها متأثر از شبكه ي ارگانيك روستايي هستند و در مراحل بعدي توسعه ، براي شبكه ي پيراموني ايجاد مشكل مي كنند .
طبقه بندي راه هاي شهري
طبقه بندي راه هاي شهري در يك نظام سلسله مراتبي و مبتني بر عملكرد و وظيفه ي آن ها صورت مي گيرد و طراحي راه ها مطابق ضوابط تعيين شده براي هر رده خواهد بود . در اين صورت ترافيك ايمن، روان ، اقتصادي و منطبق با اصول زيست محيطي تضمين مي شود.
طبقه بندي عملكردي راه ها شامل آزاد راه ها و بزرگراه ها ( راه هاي شرياني ) ، خيابان هاي شرياني اصلي و فرعي ، خيابان هاي جمع كننده و راه هاي محلي و دسترسي است . در نظام سلسله مراتبي راه ها هر يك از اين راه ها مي تواند به راه هايي به يك درجه بالاتر يا پايين تر از خود پيوسته باشد . بررسي شبكه هاي خوب درجه بندي شده نسبت هاي طول راه هاي مختلف شبكه را در حدود مقادير زير به دست داده است :
آزاد راه ها و بزرگراه ها 10 - 5 درصد
شرياني هاي اصلي و فرعي 25- 15 درصد
راه هاي جمع كننده 10 - 5 درصد
راه هاي محلي و دسترسي 80 - 65 درصد
در نظام سلسله مراتبي راه ها در درجه هاي بالاتر ويژگي عبوري و در درجه هاي پايين ويژگي دسترسي راه حاكم است . اين ويژگي در شكل 3 ديده مي شود. براي هر يك از انواع راه ها مشخصات فني و عملكردي ويژه يي تعريف شده است كه در طراحي شبكه ي راه هاي بافت هاي جديد شهري بكار گرفته مي شود.
كاربرد طبقه بندي عملكردي راه ها در نوسازي و به سازي بافت هاي فرسوده به ندرت اين مجال پيش مي آيد كه بافت فرسوده يي به يكباره تخريب شده و به جاي آن الگوي جديد شهري همراه با شبكه ي راه هاي متناسب پياده شود و اين عمدتاً به خاطر ملاحظات اقتصادي ، اجتماعي و حقوقي حاكم بر موضوع است . آن چه كه در عمل اتفاق مي افتد اجراي تدريجي طرح ساماندهي متناسب با توان سازمان هاي مجري (شهرداري ها) است. هر چه طرح اصلاحي بافت فرسوده دگرگوني هاي ريشه يي تري را در بافت الزام كرده باشد مدت زمان و هزينه ي بيشتري مورد نياز است و احتمال پياده شدن طرح كمتر خواهد بود . بنابراين ارائه ي طرح ساماندهي بافت فرسوده مستلزم ايجاد توازن ميان جنبه هاي مختلف و گاه متناقض است تا هدف مورد نظر با كمترين صرف منابع به دست آيد و اين كار بي شباهت به جراحي زيبايي چهره نيست كه در آن علاوه بر صرف منابع مالي ، تخصص و هنر جراح نيز اهميت زيادي دارد. در تاريخ معاصر شهرسازي ايران و در دوره هاي مختلف كوشش شده است با جراحي هاي شهري مشكلات بافت هاي فرسوده ، از طريق پديدآوردن راه هاي تازه و يا تعريض راه هاي موجود حل شود . اما در برخي موارد اين جراحي ها پي آمدهاي مطلوبي به نداشته است و به از بين رفتن بافت هاي تاريخي و يا آسيب جدي به واحدهاي اجتماعي انجاميده است . و از همه مهم تر آن كه غالباً اين اصلاح ها بهبود عملكرد شبكه ي راه ها را در پي نداشته و يكپارچگي ميان شبكه ي جديد و قديم به نحو مطلوبي پديد نيامده است . يكي از مهم ترين دلايل شكست اين شيوه ها ، سعي بر تحميل ضوابط طراحي دست بالاي راه هاي شهري به اين بافت ها بوده است . در كشورهاي پيشرفته يي كه از پيشينه ي شهرسازي غني برخوردارند - مانند اكثر كشورهاي اروپايي - ، در زمينه ي نوسازي و به سازي بافت هاي فرسوده تجربه هاي زيادي اندوخته شده است . يك ركن اساسي در ترميم شبكه ي راه هاي بافت هاي قديمي در اين كشورها تخفيف ضوابط طراحي راه ها و طبقه بندي راه هاي بافت هاي قديمي بوده است و با تكيه بر اين ضوابط ، انعطاف پذيري چشم گيري در شبكه ي راه ها ايجاد شده است . بررسي ويژگي هاي شبكه ي راه هاي بافت هاي فرسوده در مناطق گوناگون كشور نشان مي دهد كه اين راه ها از ويژگي دسترسي بيشتر از حد معمول ويژگي عبوري كمتري برخوردارند . بنابراين در درجه بندي و سلسله مراتب راه هاي اين بافت ها دو گرايش اصلي بچشم مي خورد ؛ نخست كاهش تمايز ميان رده هاي گوناگون راه ها و ديگر نياز به تعريف طبقه هاي فرعي گسترده تر و هماهنگ با وضعيت هاي مختلف راه ها ، با توجه به اين راهبردها در شكل 4 نمودار مقايسه يي طبقه بندي راه ها مطابق چند دستورالعمل و آئين نامه و پيشنهاد الگوي طبقه بندي ويژه ي بافت هاي قديمي ارائه شده است .

جمع بندي و نتيجه گيري
در بسياري از شهرهاي كشور مشكل بافت هاي فرسوده ي قديمي ، معاصر و روستايي وجود دارد . به علت نارسايي شبكه ي راه هاي اين بافت ها ، معضلات ترافيكي براي اين نواحي و مناطق پيراموني پديد آمده است . به علت غيرواقع بنيانه بودن ضوابط طراحي راه ها در اين نواحي ، قابليت اجرايي طرح هاي سامان دهي بافت هاي فرسوده كاهش يافته است . بنابراين نياز به طبقه بندي تعديل شده براي راه هاي اين بافت ها وجود دارد . در اين طبقه بندي ويژه نياز به كاهش تمايز انواع راه ها و افزايش طبقه هاي فرعي وجود دارد.

فهرست منابع:
1- شيعه ، اسماعيل . شبكه ي راه ها در شهرسازي سنتي ايران ، نشريه ي تازه هاي ترافيك ، شماره هاي 26 و 27 . 1367
2- مشهدي زاده دهاقاني ، ناصر . تحليلي از ويژگي هاي برنامه ريزي شهري در ايران . انتشارات دانشگاه علم و صنعت ايران . 1374
3- قريب ، فريدون . شبكه ي ارتباطي در طراحي شهر ي . انتشارات دانشگاه تهران . 1376
4- اميني ، بهنام و علي اكبر لبافي . طبقه بندي راه هاي شهري . چهارمين كنفرانس مهندسي ترافيك ايران . 1377
5- Rangwala , S . C . , Town Planning , Charotar Pub . India . 1998
6- Stover , V . G , Transportation and Land Development , ITE , 2001